چاپ شده در مجموعه مقالات همایش ملّی عرفان با تکیه بر متون اصیل عرفانی در تاریخ 6/12/88،

دانشگاه آزاد اسلامی اهواز
باسمه تعالی

عرفان سعدی در بوستان

مقدّمه :

پس از قرن ششم که دوران اوج و ارج نظام تعالیم عرفانی است می توان عرفان را آگاهی و شناختِ اسماء و صفات حضرت باری تعالی، معرفت به احوال مبدأ و معاد، شناخت حقایق عالم و چگونگی بازگشت این عوالم به حقیقت واحدی که در همه چیز پرتوی از وجود اوست و همه عالم از اوست، معرفت طریق سلوک و مجاهده برای رهایش نفس از هواجس جسمانی و وساوس شیطانی، توجّه به مغز شریعت و انتقاد از منیّت ها و خودپرستی ها، تبلیغ عشق و محبّت، تعلیم انسانیّت و گذشت، مبارزه با ظاهرپرستی و قشری بودن و تحجّر و تعصّب، تعالیم محبّت و مهرورزی به خلق و ایثار و احسان به دیگران و کسب فضایل اخلاقی و تهذیب دل و تکمیل انسان جهت نیل به مرحله ی خداگونگی و به طور کلّی تنظیم زندگی و تأمین سعادت انسان در زندگی دنیوی و اخروی با اطاعت از اوامر الهی، می دانند. ادبیات فارسی سرشار از اشعار عرفا و آثار صوفیانه ایست که نمودار اندیشه ها و عواطف ملّت ایران در طیّ قرون متمادی و آینه شعر و ادب ایران تجلّی گاه احساسات و آرمانهای عرفانی آنان است. عرفای بلنداندیش ایران با هر ستیزه تعصّب آمیز مخالفند. آنان بشر را به تسامح و گذشت و جوانمردی و احسان و ستم ستیزی و مساوات دعوت می کنند. اصول مردانگی و انسان دوستی را تشویق می کنند. از قناعت، تواضع، ایثار، اخلاق، صبر و استقامت، توجّه به خدا، مراعات اسرار، حضور قلب، پیروی از اولیا و اصفیا و بذل جان سخن
می گویند.

شعر عرفانی بعد از سنایی و عطار به وسیله ی کسانی چون سعدی، مولانا جلال الدّین، اوحد الدّین کرمانی و دیگران به کمال رسید و شهرت و رواج فراوان یافت و مورد قبول طبقات مختلف، حتّی غیرصوفیه قرار گرفت و عرفان را در همه ی دلها جای داد و بر همگان شناساند.

از میان شاعرانی که دارای ذوق عرفانی و جویای جلای دل و تزکیّه نفس بوده است، سعدی شیرازی است. شیخ اجلّ سعدی به تصوّف مایل و در جستجوی حقیقت بود و در اثنای سیر و سیاحت در بلاد مختلف از خدمت مردان خدا و همّت مشایخ، صفای باطن می طلبد و در مکانهای مقدّس به اعتکاف و عبادت و خلوت می پرداخت و معتقد بود که در سیر به سوی ساحت قدس الهی، طیران آدمیّت تا بی نهایت ادامه می یابد.

رسد آدمی به جایی که بجز خدا نبیند                   بنگر که تا چه حدّ است نشان آدمیّت

وی به همه عالم عشق می ورزید، چون در همه جا و در همه چیز خالق را جلوه گر می دید و خدمت به خلق را عبادت می دانست.¹

 سعدی جامع همه ی مراتب و مقامات علمی و عملی است. حکمت و دانش، اخلاق، تصوّف، تربیت، عشق و حال، زهد و وارستگی، دیانت و تقوا، این همه مراتب را به حدّ کمال در سعدی موجود می بینیم.²

در این مقاله ابتدا در مورد مربّیان و مرشدان سعدی و تصوّف او مطالبی بیان شده و سپس کتاب بوستان و محتوای آن مورد بررسی قرار گرفته و اشعاری که بیان گر اندیشه های عرفانی و صوفیانه ی این شاعر نامی که
آوازه ی سخنش در سراسر جهان پیچیده و نوشته هایش را چون کاغذ زر می برده اند، به عنوان نمونه ذکر
می گردد.

 

مربیان و مرشدان سعدی :

سعدی در ایّام جوانی برای ادامۀ تحصیل به بغداد رفت و در نظامیۀ بغداد به تحصیل پرداخت، مسافرت او حدود 620 هـ.ق. اتّفاق افتاده است. در آنجا از مربیان و استادانی چون جمال الدّین ابوالفرج عبدالرّحمان معروف به «المحتسب» کسب فیض کرد. وی از سال 632 هـ.ق. محتسب دارالخلافۀ بغداد بود و سعدی در حکایتی از گلستان، به تربیت و تعلیم او اشاره دارد و از او به «مربّی» و «شیخ» یاد می کند که سعدی را از رفتن به مجلس سماع منع می کرد. سعدی در خصوص وی چنین می گوید : «چندان که مرا شیخ اجلّ عالَم، ابوالفرج جوزی به ترک سماع فرمودی و به خلوت و عزلت اشارت کردی، عنفوان شبابم غالب آمدی و هوی و هوس طالب، لاجرم برخلاف رأی مربّی قدمی برفتمی و از سماع و مخالطت حظّی برگرفتمی و چون نصیحت شیخم یاد آمدی گفتمی :

قاضی ار با ما نشیند برفشاند دست را                     محتسب گر می خورد معذور دارد مست را ...

که تعریضی هم به محتسب دارد که نظر او به همین ابن جوزی است. در بغداد نیز تحت ارشاد صوفیانۀ ابوحفص سهروردی قرار گرفت.

او مرشد و پیر و راهنمای سعدی در تصوّف و عرفان بود و به این جهت، سعدی را از پیروان فرقه سهروردیه شمرده اند، و در بیت معروف او نقل شد که گفته :

 

ا

روش سهروردی تصوّف عابدانه مقیّد به تمام آداب شرع بود و متابعت شریعت را نشانۀ کمال می دانست، و خدمت خلق را هم از اصول تصوّف می دانست و سماع را نیز در صورتی که متضمن فسادی نباشد، جایز می شمرد و حرکات صوفیه را هنگام وجد و سماع روا می دانست. جمال پرستی صوری را هم رد می کرد و صورت پرستان را هوی پرست می دانست.

سعدی در تمام بوستان، سخن از طریقت می آورد و غالباً به عقاید عرفانی سهروردی توجّه دارد، مثلاً، به عقیدۀ سهروردی، واصلان به حق را روی بازگشت و بیان و اشارت و خبر دادن نیست.

سعدی دربارۀ سماع و وجد و حال و حرکات صوفیان، در این حالت مطابق عقیدۀ شیخ، در بوستان سخن گفته و صورت پرستی را هم در بوستان رد کرده است، اما در غزلیات مخالف آن عقیده را بیان داشته است.³

شیخ بزرگوار در آثار خویش گذشته از قرآن کریم و احادیث و روایات مذهبی و تاریخی و مشاهدات و تجربیّات شخصی، از سخنان مشایخ صوفیه و عارفان بزرگ نیز سود جسته است.

در بوستان از احوال و اقوال بزرگانی چون : جُنید، شِبلی، بایزیدِ بسطامی، ذوالنّون مصری، داود طائی، سَریّ سَقَطی، معروف کرخی، شهاب الدّین سُهروردی و حاتم اصمّ سخن رانده است.⁴

تصوّف سعدی :

سعدی به تصوّف مثبت و مفید، و تربیت و اخلاق عارفانه نظر دارد و خدمت خلق، و معاشرت و صحبت با مردم، و دانش اندوزی را توصیه می کند و تمتّع و بهره گیری از دنیا را به صورت معتدل و مشروع جایز می شمارد و دانشمندی که دستگیر مردمان و رهانندۀ غریق است، بر عابد و صوفی ای که گلیم خود را از موج بیرون می برد، برتری می دهد و می گوید :  

 

در رسالۀ عقل و عشق از سعدی می پرسند که : «مرد را راه به حق عقل نماید یا عشق؟ ...» و در جواب
می نویسد : «امّا راه، از رسیدگان پرسند و این ضعیف از واماندگان است ... امّا به یمن همّت درویشان، و به برکت صحبت ایشان، به قدر وسع، در خاطر این درویش می آید که عقل با چندین شرف که دارد، نه راه است، بلکه چراغ راه است و اوّل راهِ ادب طریقت است و خاصیّت چراغ آن است که به وجود آن راه از چاه بدانند و نیک از بد بشناسند، و دشمن از دوست فرق کنند و چون آن دقایق بدانست، برین برود که شخص اگر چه چراغ دارد تا نرود به مقصد نرسد» و پس از آن از مستیِ غلبه نسیم فیض الهی سخن می گوید که آغازش حلاوت ذکر، و میانش وجد، و پایانش عشق است که پایانی ندارد.⁵

در بوستان و گلستانِ شیخ کمتر داستانی است که در آنها ذکر درویشان نیامده باشد ولی در مجموع نه چنان است که مو به مو پیروی آیین تصوّف را فرض بشمارد، بلکه در بسیاری از مسائل به حکما و اهل سیاست نزدیک شده و در پاره ای مطالب وجهۀ دینی را مقدّم داشته است و اگر بابهائی چون تواضع و قناعت و رضا و احسان و توبه ترتیب می دهد نباید گمان برد که مقصود وی شرح آنهاست به صورتی که در میانۀ صوفیان متداول است، چه وی در آن خیال نیست که مردم را به تصوّف دعوت نماید و اگر ذکری از جُنید و شِبلی و بایزید و ذوالنون و معروف کرخی و دیگران به میان می آورد تنها از آن جهت است که به نظر وی آن بزرگان مظهر تربیت و اخلاق بوده اند. همان گونه که اشاره شد، شیخ دارای مشرب تصوّف و ذوق عرفان و در پی تصفیه اخلاق بوده است، ولی اگر گمان رود که او مرید و تابع طریقۀ یکی از مشایخ روزگار خویش بوده، این سُخنی است که دلیل محکم می خواهد.

اساس تربیت سعدی حکمت عملی و ذوق زندگی است و راه او راه میانه ای است که حزم و دوراندیشی یک خردمند جهان دیده برمی گزیند و از گمراهی و درماندگی می رهد. وی مثل استادان خویش : شهاب الدّین سُهروردی و ابوالفرج بن جوزی، پیروی از سنّت و شریعت را توصیه می کند، امّا نه سهروردی می شود تا یک سره خود را تسلیم رؤیاهای صوفیانه کند و نه ابن جوزی می شود تا صوفیّه را به کلّی فریب خوردۀ دیو و شیطان بپندارد. چنین کسی است که با میانه روی و بی آنکه خود را دیو یا فرشته کند به اوج مقام آدمیّت برمی آید.

در عقیدۀ تصوّف و مشرب عرفانی شیخ جای هیچ گونه تأمّل و شبهه نیست. اشعار عارفانه ای که مشتمل بر حقایق تصوّف است و ستایش شیوخ و مشاهیر و معارف این فرقه در کتاب بوستان و غیره از قبیل : معروف کرخی، بایزید بسطامی، شبلی، ذوالنّون مصری، شیخ روزبهان، جُنید، داود طائی و دیگران مبنی بر همین عقیده است و مخصوصاً باب دوم کتاب گلستان را برای بیان اخلاق درویشان اختصاص داده است.

سعدی برخلاف بسیاری از اهل طریقت که به کلّی پشت پا به دنیا می زنند و ترک معاشرت می گویند و راه عزلت و انزوا و کناره گیری از مردمان می پویند، عبادت را در خدمت خلق می داند و ایشان را به کار و خدمت و معاشرت و نوع پرستی و معاونت یکدیگر تحریض و تشویق می کند و می گوید :

 

و در گلستان گوید :

 

آنچه از عرفان و تصوّف در پاره ای از آثار منظوم سعدی جلوه گر است، شامل قسمت های زیر می باشد :

1- اصطلاحات تصوّف و نقل قول برخی از مشایخ صوفیه از قبیل :

پیر، حالت، خرابات، دلق، ذکر، سالک، سماع، صوفی، طریقت، عارف، کمال و غیره.

در آثار سعدی کلّ عالم هستی در محبوب و معبود کُلّ خلاصه می شود.

2- نام عرفا و مشایخ بزرگ صوفیه و نقل حکایات و اقوال آنان از قبیل :

شبلی، بایزید، حاتم اصم، معروف کرخی، ذوالنون مصری، داود طائی و دیگران.

3- طرح مسائل تربیتی و اخلاقی از دیدگاه عرفان مانند ذکر و وجد و سماع، رضا و تسلیم، تواضع، شکر، توبه و مناجات.⁶

 

بوستان

پسندها و آرزوهای سعدی در بوستان بیش از دیگر آثار او جلوه گرست. به عبارت دیگر سعدی مدینۀ فاضله ای را که می جُسته در بوستان تصویر کرده است. در این کتاب پرمغز از دنیای واقعی ـ که آگنده است از زشتی و زیبایی، تاریکی و روشنی، و بیشتر اسیر تباهی و شقاوت ـ کمتر سخن می رود بلکه جهانِ بوستان همه نیکی است و پاکی و دادگری و انسانیّت یعنی عالَم چنان که باید باشد، و به قول مولوی «شربت اندر شربت است».

هر گاه از سختی ها و آلامِ دنیا آزرده خاطر می شویم سیر در بوستانِ سعدی لطفی دیگر دارد. به ما کمالِ مطلوبی عرضه می کند. همّتمان را برمی انگیزد که در لجّۀ دنیای فرودین دست و پا ـ نزنیم و بال بگشاییم به سوی آسمان صاف و روشنِ سعادت و وارستگی. شگفت این که در بوستان در عینِ تعالی و پرگشاییِ انسان به سوی «فردوسِ برین»، آدم از این «دیرِ خراب آباد» غافل نیست. یعنی جهانِ آرزو و امید، زمین و جهانِ عینی و محسوس را از یاد نمی برد بلکه به ما خاطرنشان می کند که بهتر ساختنِ دنیا ـ به قول کامو ـ در توانِ ماست.

در عالَمی که هر موجود جاندار و بی جان با سعدی در همدلی و جوشش است و رازگویی، و اشیاء و احوال و حرکات آنها از نظر او پوشیده نمی ماند، سیر در بوستان و دریافتن اندیشه ها و تخیّلات و پیام سعدی محتاج است به فکری آماده و ذهنی حسّاس و بیدار.

در عالم سعدی خدا معبود و محبوب است و بندگانِ صادق در ایمان و عشق بدو پایدار و با ثبات.

خدا، به تعبیر سعدی، دوستی مهربان است، صمیمی و غمخوار، بخشنده و بزرگوار، امیدِ بندگان و بسیار دوست داشتنی. در برابر خداوند باید صدق داشت و اخلاص، وگرنه به ظاهر خود را در چشم مردم آراستن، مانند روزه داشتن طفلی است که در نهان غذا می خورد و دلخوش بود که پدر و دیگران او را روزه دار می پندارند.

صحنه های عبرت انگیزی که در بوستان می بینیم ما را نیز به حسرت و تأسّف دچار می کند. از بسیاری
کرده ها پشیمان می شویم و در زیر لب می گوییم : «فغان از بدی ها که در نفسِ ماست». دنیا را کاروانگهی
می بینیم «که یاران برفتند و ما بر رهیم». به یاد می آوریم که ما نیز عن قریب به شهری غریب سفر خواهیم کرد. ایّام از دست رفته را فرایاد می آوریم و دریغ می خوریم که بی ما بسی روزگار گُل خواهد رویید و نوبهار خواهد شکفت، دوستان نیز با یکدیگر خواهند نشست ولی از ما اثری نخواهد بود.

اساسِ عالمِ مطلوب سعدی عدالت است و دادگستری، یا به تعبیر او «نگهبانیِ خلق و ترسِ خدای». به همین سبب نخستین و مهمترین باب کتاب خود را بدین موضوع اختصاص داده است.

جهانداری موافقِ شریعت مطلوبِ سعدی است و کشتن بدکاران را به فتوای شرع روا می داند. سعدی در جهانی که در بوستان تصویر کرده سیرۀ حکمرانی کسانی را می ستاید که همه به زیردستان می اندیشند.

سراسرِ بوستان سعدی از فروغ انسانیّت و ایثار و جوانمردی نورانی است و دلگشا. در این جا با اشخاصی روبه رو می شویم که توانسته اند بر خودخواهیِ خویش فایق آیند و به مطالبی برتر از «خود» و سودِ «خود» بیندیشند.

در عالَمِ بوستان همۀ افراد انسان با یکدیگر همدلی می ورزند و همدردی. در حقیقت آن کس که از این فضیلت بی بهره است شایستۀ این مدینۀ فاضله نیست. بوستان سعدی عالمِ انسانیّت و تسامح است به معنی کاملِ کلمه،
بی آن که این مفهوم عالی و شریف در مرز نژاد و رنگ و پیوند محصور بماند. اوج انسانیّت سعدی در این محبّت و شفقّتِ شامل است نسبت به هر چیز در عالَم حتّی اگر شخصی گمراه یا سگی وامانده و موری دانه کش باشد. چه قدر فرق است میان این عالَم با دنیای کسانی که میلیونها نفوس بشری را در دو جنگ بزرگ جهانی از میان می برند و داعیه دارِ فرهنگند و تمدّن جدید، حتّی جمعیّت حمایت حیوانات نیز به وجود آورده اند!

عبث نیست که سعدی را انسانی به معنیِ کامل کلمه خوانده اند و شاعرِ انسانیّت.

در سراسرِ بوستان عشق پرتوافکن است و موجب تلطیفِ روح و زندگی. عشقی به معنی عالی و عارفانه : از خود گذشتن و به دوست پیوستن، چنان که با وجود محبوب از هستیِ مُحبّ اثری نماند.⁷

 

شریعت در بوستان

در مقدّمه ی بوستان سعدی کمال یافتن انسان را به شرط تابعیّت کامل از شرع بیان داشته و گفته است :

 

طریقت در بوستان

سعدی در بوستان، همه جا از «طریقت» سخن می گوید و «طریقت» را در خدمت به خلق می داند و
می گوید :

  

 

 

مقامات در بوستان

مقامات ایستگاه هایی است از عبادات و مجاهدات و ریاضت ها، که در آنها بنده در پیشگاه خدا می ایستد و از همه می بُرَد تا بدو بپیوندد،¹¹ که مقامات عبارتند از :

الف) توبه :

در باب نهم بوستان که در مورد توبه و راه صواب است، سعدی از عنایت خداوند نسبت به بندگان خود سخن می گوید. درِ توبه در همه حال به روی آنان باز است تا آنجایی که بعد از سالهای دراز خواب غفلت به غفران حق
می توان چشم امید داشت. از به غنیمت داشتن دوران جوانی، از روزهای زودگذر و بی بازگشت عمر، از توبه و ندامت صمیمانه صدای سروربخش او گوشِ خوانندگان را می نوازد و خواب را در چشمان خفتگان می شکند.

 

 

 

ب) ورع :

مقام ورع عبارتست از دوری سالک از ستمگری های مردم، به حدّی که کسی را بر او دعوی نباشد. و آن آغاز زهد است.¹³

ورع آن است که از شبهت ها دست بدارد همچنان که ابراهیم ادهم گفت که ورع دست بداشتن همۀ شبهت ها است و دست به داشتن آنچه تو را به کار نیاید و آن ترکِ زیادت ها بود. شبلی گوید : «ورع آن است که از همه چیزها بپرهیزی به جز خدای».¹⁴

 

سعدی کسانی را که راه رضا و ورع را پیش گرفته اند، آزادگان نیک نام و افراد هوسباز را دزدان و رهزنان
می خواند :

 

ج) زهد :

مقام زهد : عبارتست از ترک دنیا، و بی اعتنایی و بی پروایی از دنیاپرستان. و زهد، در حرام واجب و در حلال فضیلت است.¹⁶

سعدی، زاهدانی را که کار را بر خود سخت و طاقت فرسا می گیرند با رندان بی بند و بار و پریشان بخت برابر می داند. انسانها را به زهد و پارسایی فرا می خواند امّا هرگز نباید به طاعت خود نازید و خود را از پیامبر (ص) برتر شمرد.

 

د) فقر :

کلمات فقیر و فقر و افتقار نیز از اصطلاحات صوفیان و عارفان است. فقر در لغت تنگدستی و ناداری است، و در اصطلاح فقیهان فقیر کسی را گویند که مال و خواستۀ او کمتر از حد نصابی باشد که زکات بر آن تعلّق بگیرد.

امّا فقر در پیش صوفیان مقامی شریف و بس والاست، و راستی را که ریشه و اساس این طریقت است، چه صوفیگری بی فقر و نیاز درونی کلمه یی پوچ و بی معنی است. به نظر این گروه، بنده جز خدا چیزی و کسی را قدرتمند و غنی و مالک نمی داند، بنابراین خود مالک چیزی نتواند شد، و چون به صفت مالکیّت و دارندگی متّصف نمی شود، به ناچار فقیر و درویش است. ادّعای توانگری و بی نیازی که بسیاری از غافلان و دنیاپرستان می کنند، دروغی غافلانه و فریبنده است. از این رو، پیروان، رهروان درویشی را به تجرید و خروج از مال و هر چه به دنیا پیوند دارد، وامی داشتند و از این راه، آنان را به بلند همّتی و شکیبایی در برابر مشکلات و ناملایمات خوگر می ساختند زیرا دون همّتان و فرومایگان که شب و روز در بند گردآوری مال و خواسته اند و اسیر شکم و جامۀ نرم و جایگاه و منزل خوش و آرام شده اند، مشغول به باطل اند و اگر روزی از دست برود، از هر درویشی بیچاره تر و نالان تر خواهند شد.

از سوی دیگر، مال و ثروت، سرمایۀ فتنه ها و سرچشمۀ جنگ ها و پیکارها و جدایی هاست. حرص بر جمع مال و ربودن و بر هم توختن زر و سیم، میان افراد بشر که از یک خانواده اند، در طول تاریخ بشریّت همواره جدایی و دشمنایگی افگنده و پدران را به ریختن خون پسران و اسیر کردن خواهران و بستگان برانگیخته است. خلاصه، مال رکن اصلی زندگانی مادّی است و سالک و راهرو باید به کمترین مایه از مال دنیا بسازد تا از آفات ثروت که یکی از آنها سنگدلی و غفلت از مردم و بی خبری از خداست، به دور ماند، و اگر بتواند که هر چه دارد بیفشاند و مانند دیوژن حکیم از مال دنیا هیچ با خود نگذارد، آزادتر و صوفی تر وعارف تر باشد.¹⁸

از نظر سعدی در بوستان «فقیر» به معنی درویش و نیازمند به حق است که مقتبس است از آیه ی شریفه ی «یا ایّهاالناسُ اَنتُم الفُقَراءُ اِلَی الله و اللهُ هُوَ الغَنیُّ الحَمید» (سوره ی فاطر، ایه ی 15)

«شما همه به خدا نیازمندید و خداست که بی نیاز و ستوده است»

چو می بگذرد مُلک و جاه و سریر              نبُـرد از جهـان دولـت الّا فقیـر¹⁹

دولت و خوشبختی فقیر در آن است که تنها به خدا بپردازد و فریفته تجمّل و جاه و جلال دنیوی نگردد.

سعدی در بوستان حکایتی را نقل می کند که پادشاهی که بیماری رشته او را همچون دوک لاغر نموده، از برکات انفاس پاک و دعای خالصانه ی پارسایی که در ظاهر لباس حقیر و مندرسی پوشیده امّا ضمیری توانگر و
بی نیاز از ظواهر دنیوی داشت، بهبود یافته و تندرستی خود را به دست آورده بود. البّته این فقیر منعم هنگامی دعای خود را سودمند می دانست که پادشاه ابتدا اسیران محتاج و دربند را آزاد نماید.

 

سعدی از بزرگان طریقت که به ظاهر فقیر و گدا می نمایند و در باطن به برکت حق، توانگر و پادشاهند و
بی نیاز حکایت دیگری نقل می کند و از شکیبایی و استقامت مردان راه در طلب حق سخن می گوید.

چنین نقل دارم ز مردانِ راه             فقیرانِ مُنعم، گدایان شاه ...²¹

هـ) صبر :

مقام صبر : عبارتست از تحمّل ناپسندیده ها و بلاها و از سر گذرانیدن آنها بدون شکوه، و اظهار بی نیازی با وجود در رسیدن نیازمندی؛ و آن بر دو نوع است : صبر بر آنچه خدا بدان امر کرده است، و صبر از آنچه خدا بازداشته و نهی کرده است.²²

سعدی صبر و شکیبایی را برای نیل به مراد و آرزو ضروری دانسته، بردباری را جهت فرج و گشایش کارها لازم می داند.

 

سعدی در حکایتی کوتاه از مرد سلیمی که بر جفای دیگران صبر می کند، چنین می گوید :

 

و) توکّل :

مقام توکّل : عبارتست از ترک و فروگذاشتن تدبیر نفس، و بریدن از قدرت و قوّت خود، و واگذاری همه چیز با خدا تا هر چه خواهد بکند.²⁵

از نظر سعدی بزرگان هرگز فریفته ی زور و زر خود نگشته، به جاه و مقام خود تکیه نمی کنند و همه ی نیروها را در ید قدرت لایزال حق می دانند و هیچ کس نباید مستظهر به اعمال خویش باشد. بلکه خداوندِ آن فعّال مایشاء است که «لا حولَ و لا قوّة الّا بالله».

 

حکایت کرکس با زَغَن و نیز داستان شاگرد منسوج باف به عنوان نمونه در این مورد بیان می شود که عارف هر قدرتی را از سوی حق می داند و به او توکّل می کند.

 

روح توکّلی که سعدی در انسان می دهد، تکیه گاهی است بزرگ در مصائب حیات. مثلاً از زبان زنی که طفلش دندان برآورده است به همسر ـ که در اندیشۀ نان و برگِ اوست ـ می گوید : «همان کس که دندان دهد نان دهد» و سعادت را منوط به بخشایش داور می داند نه فقط در چنگ و بازوی زورآور.²⁸

ز) رضا :

مقام رضا : عبارتست از آرام یافتن دل به احکام و دستورهای خدا، و موافقت آن به آنچه او پسندیده و برای او اختیار کرده است.²⁹

باب پنجم بوستان در مورد رضا و خرسندی است. با توجّه به آیه ی رَضیَ اللهُ عنهم و رضوا عنهُ (بخشی از
آیه ی 119 سوره ی مائده)، عارف راضی به رضای خداست و آنچه را که مورد پسند جانان است، می پسندد.

 

حکایتی از بوستان در مورد رضا به عنوان نمونه نقل می گردد.

 

 

 

احوال در بوستان

احوال عبارت از احساس هایی است که نفس سالک صوفی و روندۀ طریقت را پر می سازد، و آن به بخشش و عنایت خدایی است نه کسب بنده. مشهورترین آنها عبارتند از :

الف) قرب :

حال قرب : و آن تقرب سالک است به پروردگارش به وسیله طاعت و دوام ذکر در نهان و آشکار.³¹

داستان سلطان محمود و ایاز در بوستان به عنوان نمونه بیان می شود و هشداری است که خلعت دنیوی انسان را از تقرّب در بارگاه حق غافل نسازد.

 

ب) محبّت :

حال محبّت : و آن عبارتست از جایگزین شدن صفات محبوب در صفات محب و دوستدار، یعنی اینکه ذکر محبوب بر دل او غالب باشد.³³

باب سوّم بوستان در عشق و مستی و شور است که در این باب از عشق ناپایدار صوری و مجازی صحبت
می کند و به عشق حقیقی می کشاند. عشق عارفان ظاهر نیست بلکه آنان در بحر معنا غرقند و سعدی در توصیف عاشقان حقیقی چنین می سراید :

 

ج) خوف :

حال خوف : و آن عبارتست از ترس از عذاب در دنیا و آخرت؛ و آن در آغاز پناه بریدن از همه است و در انجام پناه دادن خود در سایۀ خداست.³⁵

سعدی در دیباچه بوستان در قسمت سبب نظم کتاب، بابهای بوستان را نام می برد و در ذکر باب اوّل
می گوید:

 

سعدی فرمان روایی را می پسندد که روی اخلاص بر درگاه خداوند نهد، روز، مردمان را حکم گذار باشد و شب خداوند را بنده ی حق گزار. زیرا معتقد است کسی که از طاعت خداوند سرنپیچد هیچ کس از حکم او گردن نخواهد پیچید. به عقیدۀ او اشخاص خداترس را بر مردم باید گماشت و به کسانی که مردم از آنان در رنج باشند کاری نباید سپرد.

 

 

 

د) رجا :

حال رجاء : و آن عبارتست از تعلّق و آویزش دل به محبوبی که در آینده به او توان رسید، به امید رحمت واسعۀ خدا، خواه با به دست آوردن سودی، یا به دفع زیانی.³⁷

در مناجاتِ سعدی اخلاصِ او را به خدای مظهرِ کمال و آفرینندۀ جهانِ مطلوب توان دید. این جا بندگان فروماندۀ نفسِ امّاره اند، از بندۀ خاکسار گناه سر می زند ولی به عفوِ خداوندگار امیدوارست. چون شاخۀ برهنه دست برمی آورد «که بی برگ از این بیش نتوان نشست». لحن سعدی آگنده از خضوع و ایمان و از زبان همۀ ما می گوید:

نیایش وی با خدایی است که مردی بت پرست را به مجردّ لحظه ای انتباه می بخشاید، و مدهوشی گنهکار نیز به درگاهِ او راه تواند داشت. سعدی در این مورد می گوید :

 

خدا به تعبیر سعدی، دوستی مهربان است، صمیمی و غم خوار، بخشنده و بزرگوار، امید بندگان و بسیار دوست داشتنی.

 

هـ) شوق :

حال شوق : و آن شوریدگی دل عاشق و دوستدار است در زمان ذکر محبوب و طلب دیدار او، و آن وابسته به اندازۀ محبّت است، و نیز بازداشتن اندامها از شهوت ها.³⁹

سعدی حالت شوق و شوریدگی را که به عاشق دست می دهد چنین می سراید :

 

و) مشاهده :

حال مشاهده : و آن سخن پیوستن و نزدیکی است، و آن وصلی است میان رؤیت عینی و رؤیت قلبی؛ یعنی محبوب را در دل چنان ببیند که گویی در برابر دیدگانش است.⁴¹

سعدی در باب عشق و مستی و شور از محبّت عاشق نسبت به معشوق سخن می گوید. معشوق در چشم و دل عاشق منزل دارد و عاشق در دل خود آن چنان مفتون جمال معشوق است که با حُسن صورت او کاری ندارد و با چشم دل او را می بیند.

 

ز) یقین :

حال یقین : و آن مکاشفه است، و خشنودی بنده بدانچه خدا او را قسمت کرده است؛ و یقین، پایۀ همه احوال است و پایان آنهاست.⁴³

از نظر سعدی یقین و اعتماد صافیِ جوینده ی حق پرده های تخیّل و گمان را خواهد درید و دیگر هیچ حجابی میان بنده و حق نخواهد ماند مگر سراپرده ی عفت الهی.

 

در حکایت روباه بی دست و پا و درویش، وقتی مرد درویش می بیند که روزی رسان، چگونه رزق روباه را
می دهد، یقین و ایمان قلبی چشم دلش را بینا کرده و تکیه و اعتماد به خدا می کند.

 

سعدی از خدا می خواهد که چراغ یقین را بر سر راهش قرار داده تا از بدیها دوری جوید.

 

مستحسنات متصوّفه

الف) خرقه :

خرقه یا مرقّعه عبارت است از لباس پشمی که در اثر فرسودن و پاره شدن وصله هایی بر آن زده باشند. صوفیّه خرقه را از بزرگ ترین شعارهای تصوّف دانسته اند. خرقه بر دو نوع است :

خرقه ارادت و خرقه تبرّک

و این خرقه نیز به تفصیل در کتب صوفیّه مورد بحث قرار گرفته است، چه از لحاظ منشأ اسلامی و چه از جهت آداب و رسوم مربوط به آن. در مواردی از قبیل حالت وجد به دستور شیخ این خرقه پاره می شد. خرقه جامه کردن یا پاره کردن در متون عرفانی به تفصیل مطرح شده است.⁴⁵

سعدی، راه صفا و تصفیه و پاک شدن از آلایش ها را در این می داند که نباید اهل تصوّف خرقه را جهت ریا و تظاهر بر تن کنند و پیشنهاد می کند که این خرقه را زیر قبا بپوشند تا از ریب و تزویر بری باشند.

 

سعدی در حکایتی از بوستان از صوفی خرقه پوش انتظار دارد که اصول شرع را رعایت کرده و کاری نکند که مورد طعن و سرزنش مردم قرار گیرد.

 

ب) سماع :

در میان صوفیّه، سماع به طریق آواز خواندن یک نفر و شنیدن دیگران یا سرود خواندن به اجتماع با دف و نی و نظایر آنها یا بدون ساز و همچنین با رقص و تواجد یا بدون رقص و وجد بالاخره به انواع و اقسام مختلف، متداول بوده و غالباً وجد با سماع توأم می شده است.⁴⁷

در باب سماع که آراء موافق و مخالف بسیار مبنی بر جواز و عدم جوازِ آن نقل شده، شیخ معتقد است هرگاه سماع متضّمن فسادی نباشد، محرّک شوق سالکان و موجب اصلاح و تکمیل آنان می باشد و دری از واردات غیبی بر دل آنان گشوده می شود.⁴⁸

سعدی در بوستان سماع را تنها نغمه های خوش و آوای نواگر نمی داند بلکه هر صدایی برای عاشق شوریده حال می تواند سماع باشد. آواز پای ستور، صدای بم یا زیر، آواز پر مگس و آواز دولاب، مرد سماع را به وجد و شور می آورد. او مرد سماع را شهوت پرست نمی داند بلکه او با شنیدن آواز خوش با وجد و سرور به سماع می پردازد. برای کسی که گوش دلش شنواست جهان وجود سراسر سماع و شور و وجد و حال است امّا کوردلان در نمی یابند. وقتی حُداء (آواز خوشی که ساربانان عرب می خوانند) در شتر تأثیر می کند پس اگر آواز خوش بر آدم تأثیری نداشته باشد او از حیوان هم کمتر است.

 

بیان بعضی اصطلاحات و افکار صوفیان و عارفان در بوستان

الف) راز و رمز :

عرفان با اشکال گوناگونش، در همۀ ادوار و در میان همۀ اقوام و ملل، با موضوع «اسرار و رموز» همراه بوده است.

این راز بودن از آنجا ناشی می شود که یافته های عرفانی «نگفتنی» اند. و این رمز از آنجا ضرورت پیدا می کند که اگر چیزی نیز بگویند باید با زبان اشاره باشد. این نگفتن به خاطر آن است که اوّلاً در طریقت، راز را نباید آشکار کرد. افشای راز، علاوه بر اینکه عارف را در معرض مخالفت و دشمنی عوام النّاس و متعصّبان قرار می دهد، از لحاظ قواعد طریقت نیز خطا و کفر است و موجب تنبیه و کیفر.⁵⁰

از نظر سعدی رهرو طریقت که محرم راز است مبادا که اسرار و رموز مکتب طریقت را در اختیار بیگانگانی قرار دهد که شایستگی دریافت آنها را نداشته باشند. حفظ اسرار از واجبات طریقت و افشای اسرار خروج از محرمیّت است.

 

ب) وقت :

در اصطلاح صوفیان یعنی «زمانِ حال (میانۀ ماضی و مستقل) و نیز واردی است از خداوند که به سالک پیوندد و او را از گذشته و آینده فارغ گرداند».

سعدی با اشاره به حدیث نبوی وقت را شمشیر قاطعی می داند که اگر آن را با اطاعت و عبادت نبُرند او با گذشتش رشته ی زندگی را می بُرد و باید از لحظات زندگی در کسب کمالات استفاده نمود.

 

سعدی در گلستان می گوید :

 

و نیز می گوید : «وقتی ... چنین بود که به جبرئیل و میکائیل نپرداختی، و دیگر وقت با حفصه و زینب درساختی ...»

و به قول آن عارف راستین

 

ج) واردات :

واردات آن معانی که بدون تفکّرِ بنده بر دل او وارد شود.

از نظر سعدی واردات همان فیض های الهی است که بر دل مستان حق وارد شده و او بر تمامی ماسِوی  الله سرِ دست می افشاند و آنان را ترک می گوید. در این مورد حکایتی نقل می کند که جوانی شیرین لب با نواختن نی همه را به شور و وجد می افکند. پدرش به واسطه تعصّب نی را در آتش می سوزاند امّا هنگامی که در شبی به آواز خوش نی فرزندش گوش می دهد پریشان و مدهوش می شود و عرق ریزان می گوید این بار نی مرا در آتش خود سوزاند و این فیض های الهی است که دل شوریدگان را به شور و شوق می آورد.

 

د) مبارزه با نفس امّاره و هواهای نفسانی :

ا

این مسئله نیز در قرآن کریم و احادیث و اخبار بارها مورد تأکید قرار گرفته است. در این باره به دو حدیث معروف اشاره می کنیم : یکی آنکه پیغمبر اکرم (ص) می فرماید : «اَعدی عَدوِّکَ نَفسُک» و دوّم آنکه از علی (ع) روایت شده که حضرت رسول (ص) جماعتی را به جنگی فرستاد که هنگام بازگشت به آنان فرمود : مرحبا به قومی که جهاد اصغر را انجام داده و جهاد اکبرشان در پیش است. گفتند : جهاد اکبر چیست؟ فرمود : جهاد با نفس است.⁵⁵

سعدی انسانها را به مبارزه با سگ نفس فرا می خواند و سلطه ی نفس امّاره بر دل انسانها را موجب ذلّت و خواری می داند. او نفس سرکش را به کُرّه ی توسن تشبیه کرده که باید او را رام کرد.

 

در باب ششم حکایتی در مورد انسان طمع کاری نقل می کند که در برابر خوارزمشاه تعظیم می کند و مورد سرزنش پسرش قرار می گیرد که به پدر اعتراض می کند که مگر نگفتی قبله سمت راه حجازست؟ پس چرا امروز به سوی دیگری نماز خواندی؟

 

هـ) قضا و قَدَر :

قضا و قدر حکم حق است به آنچه می آید، بر احسن نظام، و عبارت از حکم الهی است در اعیان موجودات بر آن نحو که هست، و قضا، امر اجمالی است و قدر تفصیل آن... .⁵⁸

سعدی کلید قضا و قدر را در دست خداوند توانای مطلق می داند. تیر قضا و قدر هر وقت از کمان اراده ی الهی بیرون جهد، کسی را قدرت مقابله با آن نیست.

 

سعدی در حکایتی از باب هشتم (در شُکر بر عافیت) از فقیهی مغرور سخن می گوید که بر افتاده ای مست گذشت و از روی غرور به او التفاتی ننمود. جوان مست به او هشدار می دهد که این دست تقدیر بوده که سرنوشتِ تو، به مسجد و سرنوشت دیگری به کنشت ختم شده است.

 

در حکایتی از باب پنجم از تیرانداز اردبیلی که تیر با پیکان دوشاخه را از پیل می گذراند و در مبارزه ای اسیر یک نمدپوش می شود، نقل می کند که آن تیرانداز در حالی که خون گریه می کند در پاسخ خدمت کاری که سؤال می کند تو که آهن را با ناوک سوراخ می کردی چگونه اسیر یک نمدپوش شدی؟ می گوید :

 

سعدی در مورد سابقه ی حکم ازل و توفیق خیر چنین می سراید :

 

حکایت گفتگوی شتربچّه با مادر در مورد قضا و حکم ازلی حق در باب پنجم بوستان نشانه ی تسلیم در برابر سرنوشت است.

 

و) فنای موجودات در معرض وجود باری تعالی :

از نظر سعدی هستی تمامی کاینات در برابر هستی مطلق هیچ است و جز خدا هیچ نیست و همه چیز کمتر از آن است که با هستیش نام هستی برند.

 

 

حکایت کرم شب تاب و سؤال کردن از او که چرا در روز ناپیدایی و پاسخ او :

 

ز) همّت :

همّت، توجّه قلب است با تمام قوی روحانی خود به جانب حق، برای حصول کمال برای خود یا برای دیگری.⁶¹

از نظر سعدی در بوستان همّت آن است که مردان خدا از راه دل و به مدد دعا قدرت خود را نشان می دهند و جلوی بدی را می گیرند.

 

ح) اَبدال :

ابدال جمع بَدَل یا بَدیل و بِدل. عدّه ای معیّن (هفت یا هفتاد) از مردان خدا که صوفیان معتقد بودند جهان به آنان برپاست و چون یکی از ایشان بمیرد خدا دیگری را به جای وی اختیار می کند تا عددشان ثابت بماند.

از نظر سعدی ابدال دارای کرامت هایی هستند که می توانند در آب و آتش روند امّا اهل ادّعا و ظاهر این حقیقت را قبول ندارند.

سعدی در باب سوّم در مورد کرامت یکی از ابدال حکایتی نقل می کند.

 

ط) نکات سودمند و برجستۀ تصوّف :

پاره ای از این نکات سودمند عبارتند از :

احترام به انسانیّت، انتخاب و گزینش هر اندیشه و کار نیک از هر کس، تعلیم وارستگی و آزادگی، تعلیم صفا و بی ریایی و دفع ظاهرپرستی، دعوت به اجتماع و تعاون و ایثار و مبارزه با ظلم و تفرعن، دلالت عملی مردم به حق و حقیقت، تعلیم عشق و محبّت و القاء ایمان، ترس دادن فرمان روایان و بزرگان از عواقب ستمگری، منع مال پرستی
و ... .⁶⁴

آرمان شهری که سعدی در گستره ی بوستان می سازد سراسر صفا، صداقت، صمیمیّت، ایثار، وارستگی، انسانیّت، ستم ستیزی، سرور و مستی، خرسندی، سماع و صدای خوش، صلاح و راستی، سِتر اسرار، ستیزه با فساد، صبر، سابقه و صدور حکم ازل، تسلیم حق، دستگیری مستمندان، خودسازی، ستیزه با سگ نفس، ستیزه با
زرق سجّادگان تسبیح گوی سیه کار (که ای زرق سجّاده ی زرق پوش، سیهکار دنیا خر دین فروش)، صلح و سِلم، صدق و سوز، صافی دل صادق نفس، سبکبار (سبکبار مردم سبک تر روند)، سپاسِ حق، سخن سنجی، خواستار سعادت و دوستکامی انسان ها، رسیدگی به حال خستگان، زیردستان، مستمندان و مسکینان، ترس از سوز دل ستمدیدگان، دوستی دوستداران (مده بوسه بر دست من دوست وار، برو دوستداران من دوست دار)، رستگاری، تساهل و تسامح (یکی را که عقل است و فرهنگ و رای، گرش پای عصمت بخیزد ز جای – به یک خُرده مپسند بر وی جفا، بزرگان چه گفتند؟ خُذ ما صفا ⁶⁵)، مستوری، غمگساری، دستگیری و مسکین نوازی، صواب و احسان، کوس رسوایی دیگران را به صدا در نیاوردن، سنگر گرفتن در مقابله با سنگدلان، آسیب در بسیار سختی، سلامت در سکوت، منع پوستین دری (غیبت) و ...

بر روی هم جهانی که سعدی در بوستان می جوید عالَمِ ایمان به خداست و نیکی و صفا، راستی و پاکی، روشنی و حقیقت. این جهان برای ما آرزو و تصویری می آفریند از عالَم، چنان که باید باشد، و در دلها این شوق را پدید می آورد که در راهِ ساختنِ جهانی بهتر و انسانی تر باید کوشید.

مدینۀ فاضلۀ سعدی در بوستان، شاعری را نشان می دهد که بسیار پیشروتر از عصرِ خود بوده و چنان
می اندیشیده که خیلی از افکار او مورد قبول بشریّت در روزگار ماست. بی سبب نیست که در قرن هیجدهم در مغرب زمین برخی از اشعار او را از نظر مفاهیم عالی انسانی بسیار ستوده اند و نیز در اروپا از وی به عنوان شاعری جهانی یاد می کنند. ⁶⁶

 

نتیجه

من ا... التّوفیق زهرا خلفی ـ عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول

با بیان ناقص و الکن خود چگونه می توان از کتابی پر مغز که هدایت گر انسان ها به بوستان برین است، سخن گفت؟ تأمّلات عارفانه ی سعدی که در ورای هر چیز نکته ای نهفته و عبرتی انگیخته می بیند بدیع و بی نظیر است. بوستان، اقیانوسی سترگ است که با سباحت در آن انسان از هوسها و هواجس شسته و به ساحل سعادت می رسد. سیاحت در بوستان سیّاحان را از سر گرانی ها و وسوسه های نفس رهانیده به سمت و سوی انسانیّت و انسان دوستی سوق می دهد. اندیشه ی عرفانی سعدی در بوستان، سنگر مستحکمی در برابر سودجویی ها و سوداهای
بی اساس است که حاصلی جز حسرت و افسوس برای انسان ندارد. دلسوزیهای سعدی، نصایح و صلاح اندیشی او، چشم های بی سو را سرمه ی بصیرت می بخشد و انسان را سپیدرو و سرافراز و رستگار در برابر صمد سبحان قرار می دهد.

 

     

پانوشت ها

1-     ذکر جمیل سعدی، صص 294، 295

2-     متن کامل دیوان شیخ اجلّ سعدی شیرازی، ص 24

3-     مقدّمه ای بر مبانی عرفان و تصوّف، صص 152، 154، 155، 129، 130

4-     ذکر جمیل سعدی، ص 295

5-     مقدّمه ای بر عرفان و تصوّف، صص 156، 157

6-      ذکر جمیل سعدی، صص 296 تا 299

7-     بوستان سعدی، صص 17 تا 20، 23 تا 25، 28

8-     همان کتاب، ص 35

9-     مقدّمه ای بر مبانی عرفان و تصوّف، ص 155

10-  بوستان سعدی، ص 41

11-  شناخت عرفان و عارف ایرانی، ص 179

12-  بوستان سعدی، صص 182 تا 184، 186، 189 تا 194

13-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 179

14-  مقدّمه ای بر مبانی عرفان و تصوّف، ص 22

15-  بوستان سعدی، ص 153

16-   شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 180

17-  بوستان سعدی، ص 118

18-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، صص 71 و 72

19-  بوستان سعدی، ص 55

20-  همان کتاب، ص 64

21-  همان کتاب، ص 105

22-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 180

23-  بوستان سعدی، ص 105

24-  همان کتاب، ص 132

25-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 180

26-   بوستان سعدی، ص 116

27-  همان کتاب، ص 141

28-  همان کتاب، ص 19

29-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 180

30-  بوستان سعدی، صص 142، 136، 140

31-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 180

32-  بوستان سعدی، ص 108

33-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 180

34-  بوستان سعدی، صص 101، 108

35-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 181

36-   بوستان سعدی، صص 37، 42 تا 44

37-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 181

38-  بوستان سعدی، صص 18، 19، 199

39-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 181

40-  بوستان سعدی، صص 112، 100، 113

41-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 181

42-  بوستان سعدی، ص 101

43-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 181

44-  بوستان سعدی، صص 35، 88، 197

45-  عرفان نظری، صص 56 و 57

46-   بوستان سعدی، صص 55، 112، 143، 158

47-  عرفان نظری، ص 57

48-  ذکر جمیل سعدی، ص 299

49-  بوستان سعدی، صص 111 و 112

50-  پژوهشی در نسبت : دین و عرفان، ص 23

51-  بوستان سعدی، ص 35

52-  همان کتاب، صص 321، 185

53-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 151

54-  بوستان سعدی، صص 318، 112

55-  عرفان نظری، ص 118

56-   بوستان سعدی، صص 145 تا 147

57-  همان کتاب، ص 146

58-  مقدّمه ای بر مبانی عرفان و تصوّف، ص 267

59-  بوستان سعدی، صص 267، 181، 171، 176، 139، 177، 141، 142

60-   همان کتاب، صص 109، 110

61-   مقدّمه ای بر مبانی عرفان و تصوّف، ص 268

62-   بوستان سعدی، صص 78، 121، 150

63-   همان کتاب، ص 311، 109، 149

64-   فلسفۀ عرفان، بخش هایی از صص 155 تا 164

65-   بوستان سعدی، ص 169

66-   همان کتاب، ص 30

 

 

 

منابع و مآخذ

1-     بوستان سعدی (سعدی نامه)، غلامحسین یوسفی، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، چاپ دوّم، بهمن ماه 1363 هـ.ش، تهران

2-     پژوهشی در نسبت : دین و عرفان، سیّد یحیی یثربی، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ اندیشه ی اسلامی، چاپ سوّم، 1386

3-     ذکر جمیل سعدی، جلد اوّل، کمیسیون ملّی یونسکو- ایران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ سوّم، پاییز 1369

4-     شناخت عرفان و عارفان ایرانی، علی اصغر حلبی، انتشارات زوّار، چاپ پنجم، زمستان 1386

5-     عرفان نظری، سیّد یحیی یثربی، بوستان کتاب قم، چاپ پنجم، 1384

6-      فلسفه ی عرفان، سیّد یحیی یثربی، بوستان کتاب قم، چاپ پنجم، 1382

7-     متن کامل دیوان شیخ اجلّ سعدی شیرازی، محمّدعلی فروغی، نشر معرفت، 1340

8-   مقدّمه ای بر مبانی عرفان و تصوّف، سیّد ضیاءالدّین سجّادی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، چاپ ششم، زمستان 1372

 

 

 

 

 

 

چاپ شده در مجموعه مقالات همایش ملّی عرفان با تکیه بر متون اصیل عرفانی در تاریخ 6/12/88،

دانشگاه آزاد اسلامی اهواز
باسمه تعالی

عرفان سعدی در بوستان

مقدّمه :

پس از قرن ششم که دوران اوج و ارج نظام تعالیم عرفانی است می توان عرفان را آگاهی و شناختِ اسماء و صفات حضرت باری تعالی، معرفت به احوال مبدأ و معاد، شناخت حقایق عالم و چگونگی بازگشت این عوالم به حقیقت واحدی که در همه چیز پرتوی از وجود اوست و همه عالم از اوست، معرفت طریق سلوک و مجاهده برای رهایش نفس از هواجس جسمانی و وساوس شیطانی، توجّه به مغز شریعت و انتقاد از منیّت ها و خودپرستی ها، تبلیغ عشق و محبّت، تعلیم انسانیّت و گذشت، مبارزه با ظاهرپرستی و قشری بودن و تحجّر و تعصّب، تعالیم محبّت و مهرورزی به خلق و ایثار و احسان به دیگران و کسب فضایل اخلاقی و تهذیب دل و تکمیل انسان جهت نیل به مرحله ی خداگونگی و به طور کلّی تنظیم زندگی و تأمین سعادت انسان در زندگی دنیوی و اخروی با اطاعت از اوامر الهی، می دانند. ادبیات فارسی سرشار از اشعار عرفا و آثار صوفیانه ایست که نمودار اندیشه ها و عواطف ملّت ایران در طیّ قرون متمادی و آینه شعر و ادب ایران تجلّی گاه احساسات و آرمانهای عرفانی آنان است. عرفای بلنداندیش ایران با هر ستیزه تعصّب آمیز مخالفند. آنان بشر را به تسامح و گذشت و جوانمردی و احسان و ستم ستیزی و مساوات دعوت می کنند. اصول مردانگی و انسان دوستی را تشویق می کنند. از قناعت، تواضع، ایثار، اخلاق، صبر و استقامت، توجّه به خدا، مراعات اسرار، حضور قلب، پیروی از اولیا و اصفیا و بذل جان سخن
می گویند.

شعر عرفانی بعد از سنایی و عطار به وسیله ی کسانی چون سعدی، مولانا جلال الدّین، اوحد الدّین کرمانی و دیگران به کمال رسید و شهرت و رواج فراوان یافت و مورد قبول طبقات مختلف، حتّی غیرصوفیه قرار گرفت و عرفان را در همه ی دلها جای داد و بر همگان شناساند.

از میان شاعرانی که دارای ذوق عرفانی و جویای جلای دل و تزکیّه نفس بوده است، سعدی شیرازی است. شیخ اجلّ سعدی به تصوّف مایل و در جستجوی حقیقت بود و در اثنای سیر و سیاحت در بلاد مختلف از خدمت مردان خدا و همّت مشایخ، صفای باطن می طلبد و در مکانهای مقدّس به اعتکاف و عبادت و خلوت می پرداخت و معتقد بود که در سیر به سوی ساحت قدس الهی، طیران آدمیّت تا بی نهایت ادامه می یابد.

رسد آدمی به جایی که بجز خدا نبیند                   بنگر که تا چه حدّ است نشان آدمیّت

وی به همه عالم عشق می ورزید، چون در همه جا و در همه چیز خالق را جلوه گر می دید و خدمت به خلق را عبادت می دانست.¹

 سعدی جامع همه ی مراتب و مقامات علمی و عملی است. حکمت و دانش، اخلاق، تصوّف، تربیت، عشق و حال، زهد و وارستگی، دیانت و تقوا، این همه مراتب را به حدّ کمال در سعدی موجود می بینیم.²

در این مقاله ابتدا در مورد مربّیان و مرشدان سعدی و تصوّف او مطالبی بیان شده و سپس کتاب بوستان و محتوای آن مورد بررسی قرار گرفته و اشعاری که بیان گر اندیشه های عرفانی و صوفیانه ی این شاعر نامی که
آوازه ی سخنش در سراسر جهان پیچیده و نوشته هایش را چون کاغذ زر می برده اند، به عنوان نمونه ذکر
می گردد.

 

مربیان و مرشدان سعدی :

سعدی در ایّام جوانی برای ادامۀ تحصیل به بغداد رفت و در نظامیۀ بغداد به تحصیل پرداخت، مسافرت او حدود 620 هـ.ق. اتّفاق افتاده است. در آنجا از مربیان و استادانی چون جمال الدّین ابوالفرج عبدالرّحمان معروف به «المحتسب» کسب فیض کرد. وی از سال 632 هـ.ق. محتسب دارالخلافۀ بغداد بود و سعدی در حکایتی از گلستان، به تربیت و تعلیم او اشاره دارد و از او به «مربّی» و «شیخ» یاد می کند که سعدی را از رفتن به مجلس سماع منع می کرد. سعدی در خصوص وی چنین می گوید : «چندان که مرا شیخ اجلّ عالَم، ابوالفرج جوزی به ترک سماع فرمودی و به خلوت و عزلت اشارت کردی، عنفوان شبابم غالب آمدی و هوی و هوس طالب، لاجرم برخلاف رأی مربّی قدمی برفتمی و از سماع و مخالطت حظّی برگرفتمی و چون نصیحت شیخم یاد آمدی گفتمی :

قاضی ار با ما نشیند برفشاند دست را                     محتسب گر می خورد معذور دارد مست را ...

که تعریضی هم به محتسب دارد که نظر او به همین ابن جوزی است. در بغداد نیز تحت ارشاد صوفیانۀ ابوحفص سهروردی قرار گرفت.

او مرشد و پیر و راهنمای سعدی در تصوّف و عرفان بود و به این جهت، سعدی را از پیروان فرقه سهروردیه شمرده اند، و در بیت معروف او نقل شد که گفته :

 

ا

روش سهروردی تصوّف عابدانه مقیّد به تمام آداب شرع بود و متابعت شریعت را نشانۀ کمال می دانست، و خدمت خلق را هم از اصول تصوّف می دانست و سماع را نیز در صورتی که متضمن فسادی نباشد، جایز می شمرد و حرکات صوفیه را هنگام وجد و سماع روا می دانست. جمال پرستی صوری را هم رد می کرد و صورت پرستان را هوی پرست می دانست.

سعدی در تمام بوستان، سخن از طریقت می آورد و غالباً به عقاید عرفانی سهروردی توجّه دارد، مثلاً، به عقیدۀ سهروردی، واصلان به حق را روی بازگشت و بیان و اشارت و خبر دادن نیست.

سعدی دربارۀ سماع و وجد و حال و حرکات صوفیان، در این حالت مطابق عقیدۀ شیخ، در بوستان سخن گفته و صورت پرستی را هم در بوستان رد کرده است، اما در غزلیات مخالف آن عقیده را بیان داشته است.³

شیخ بزرگوار در آثار خویش گذشته از قرآن کریم و احادیث و روایات مذهبی و تاریخی و مشاهدات و تجربیّات شخصی، از سخنان مشایخ صوفیه و عارفان بزرگ نیز سود جسته است.

در بوستان از احوال و اقوال بزرگانی چون : جُنید، شِبلی، بایزیدِ بسطامی، ذوالنّون مصری، داود طائی، سَریّ سَقَطی، معروف کرخی، شهاب الدّین سُهروردی و حاتم اصمّ سخن رانده است.⁴

تصوّف سعدی :

سعدی به تصوّف مثبت و مفید، و تربیت و اخلاق عارفانه نظر دارد و خدمت خلق، و معاشرت و صحبت با مردم، و دانش اندوزی را توصیه می کند و تمتّع و بهره گیری از دنیا را به صورت معتدل و مشروع جایز می شمارد و دانشمندی که دستگیر مردمان و رهانندۀ غریق است، بر عابد و صوفی ای که گلیم خود را از موج بیرون می برد، برتری می دهد و می گوید :  

 

در رسالۀ عقل و عشق از سعدی می پرسند که : «مرد را راه به حق عقل نماید یا عشق؟ ...» و در جواب
می نویسد : «امّا راه، از رسیدگان پرسند و این ضعیف از واماندگان است ... امّا به یمن همّت درویشان، و به برکت صحبت ایشان، به قدر وسع، در خاطر این درویش می آید که عقل با چندین شرف که دارد، نه راه است، بلکه چراغ راه است و اوّل راهِ ادب طریقت است و خاصیّت چراغ آن است که به وجود آن راه از چاه بدانند و نیک از بد بشناسند، و دشمن از دوست فرق کنند و چون آن دقایق بدانست، برین برود که شخص اگر چه چراغ دارد تا نرود به مقصد نرسد» و پس از آن از مستیِ غلبه نسیم فیض الهی سخن می گوید که آغازش حلاوت ذکر، و میانش وجد، و پایانش عشق است که پایانی ندارد.⁵

در بوستان و گلستانِ شیخ کمتر داستانی است که در آنها ذکر درویشان نیامده باشد ولی در مجموع نه چنان است که مو به مو پیروی آیین تصوّف را فرض بشمارد، بلکه در بسیاری از مسائل به حکما و اهل سیاست نزدیک شده و در پاره ای مطالب وجهۀ دینی را مقدّم داشته است و اگر بابهائی چون تواضع و قناعت و رضا و احسان و توبه ترتیب می دهد نباید گمان برد که مقصود وی شرح آنهاست به صورتی که در میانۀ صوفیان متداول است، چه وی در آن خیال نیست که مردم را به تصوّف دعوت نماید و اگر ذکری از جُنید و شِبلی و بایزید و ذوالنون و معروف کرخی و دیگران به میان می آورد تنها از آن جهت است که به نظر وی آن بزرگان مظهر تربیت و اخلاق بوده اند. همان گونه که اشاره شد، شیخ دارای مشرب تصوّف و ذوق عرفان و در پی تصفیه اخلاق بوده است، ولی اگر گمان رود که او مرید و تابع طریقۀ یکی از مشایخ روزگار خویش بوده، این سُخنی است که دلیل محکم می خواهد.

اساس تربیت سعدی حکمت عملی و ذوق زندگی است و راه او راه میانه ای است که حزم و دوراندیشی یک خردمند جهان دیده برمی گزیند و از گمراهی و درماندگی می رهد. وی مثل استادان خویش : شهاب الدّین سُهروردی و ابوالفرج بن جوزی، پیروی از سنّت و شریعت را توصیه می کند، امّا نه سهروردی می شود تا یک سره خود را تسلیم رؤیاهای صوفیانه کند و نه ابن جوزی می شود تا صوفیّه را به کلّی فریب خوردۀ دیو و شیطان بپندارد. چنین کسی است که با میانه روی و بی آنکه خود را دیو یا فرشته کند به اوج مقام آدمیّت برمی آید.

در عقیدۀ تصوّف و مشرب عرفانی شیخ جای هیچ گونه تأمّل و شبهه نیست. اشعار عارفانه ای که مشتمل بر حقایق تصوّف است و ستایش شیوخ و مشاهیر و معارف این فرقه در کتاب بوستان و غیره از قبیل : معروف کرخی، بایزید بسطامی، شبلی، ذوالنّون مصری، شیخ روزبهان، جُنید، داود طائی و دیگران مبنی بر همین عقیده است و مخصوصاً باب دوم کتاب گلستان را برای بیان اخلاق درویشان اختصاص داده است.

سعدی برخلاف بسیاری از اهل طریقت که به کلّی پشت پا به دنیا می زنند و ترک معاشرت می گویند و راه عزلت و انزوا و کناره گیری از مردمان می پویند، عبادت را در خدمت خلق می داند و ایشان را به کار و خدمت و معاشرت و نوع پرستی و معاونت یکدیگر تحریض و تشویق می کند و می گوید :

 

و در گلستان گوید :

 

آنچه از عرفان و تصوّف در پاره ای از آثار منظوم سعدی جلوه گر است، شامل قسمت های زیر می باشد :

1- اصطلاحات تصوّف و نقل قول برخی از مشایخ صوفیه از قبیل :

پیر، حالت، خرابات، دلق، ذکر، سالک، سماع، صوفی، طریقت، عارف، کمال و غیره.

در آثار سعدی کلّ عالم هستی در محبوب و معبود کُلّ خلاصه می شود.

2- نام عرفا و مشایخ بزرگ صوفیه و نقل حکایات و اقوال آنان از قبیل :

شبلی، بایزید، حاتم اصم، معروف کرخی، ذوالنون مصری، داود طائی و دیگران.

3- طرح مسائل تربیتی و اخلاقی از دیدگاه عرفان مانند ذکر و وجد و سماع، رضا و تسلیم، تواضع، شکر، توبه و مناجات.⁶

 

بوستان

پسندها و آرزوهای سعدی در بوستان بیش از دیگر آثار او جلوه گرست. به عبارت دیگر سعدی مدینۀ فاضله ای را که می جُسته در بوستان تصویر کرده است. در این کتاب پرمغز از دنیای واقعی ـ که آگنده است از زشتی و زیبایی، تاریکی و روشنی، و بیشتر اسیر تباهی و شقاوت ـ کمتر سخن می رود بلکه جهانِ بوستان همه نیکی است و پاکی و دادگری و انسانیّت یعنی عالَم چنان که باید باشد، و به قول مولوی «شربت اندر شربت است».

هر گاه از سختی ها و آلامِ دنیا آزرده خاطر می شویم سیر در بوستانِ سعدی لطفی دیگر دارد. به ما کمالِ مطلوبی عرضه می کند. همّتمان را برمی انگیزد که در لجّۀ دنیای فرودین دست و پا ـ نزنیم و بال بگشاییم به سوی آسمان صاف و روشنِ سعادت و وارستگی. شگفت این که در بوستان در عینِ تعالی و پرگشاییِ انسان به سوی «فردوسِ برین»، آدم از این «دیرِ خراب آباد» غافل نیست. یعنی جهانِ آرزو و امید، زمین و جهانِ عینی و محسوس را از یاد نمی برد بلکه به ما خاطرنشان می کند که بهتر ساختنِ دنیا ـ به قول کامو ـ در توانِ ماست.

در عالَمی که هر موجود جاندار و بی جان با سعدی در همدلی و جوشش است و رازگویی، و اشیاء و احوال و حرکات آنها از نظر او پوشیده نمی ماند، سیر در بوستان و دریافتن اندیشه ها و تخیّلات و پیام سعدی محتاج است به فکری آماده و ذهنی حسّاس و بیدار.

در عالم سعدی خدا معبود و محبوب است و بندگانِ صادق در ایمان و عشق بدو پایدار و با ثبات.

خدا، به تعبیر سعدی، دوستی مهربان است، صمیمی و غمخوار، بخشنده و بزرگوار، امیدِ بندگان و بسیار دوست داشتنی. در برابر خداوند باید صدق داشت و اخلاص، وگرنه به ظاهر خود را در چشم مردم آراستن، مانند روزه داشتن طفلی است که در نهان غذا می خورد و دلخوش بود که پدر و دیگران او را روزه دار می پندارند.

صحنه های عبرت انگیزی که در بوستان می بینیم ما را نیز به حسرت و تأسّف دچار می کند. از بسیاری
کرده ها پشیمان می شویم و در زیر لب می گوییم : «فغان از بدی ها که در نفسِ ماست». دنیا را کاروانگهی
می بینیم «که یاران برفتند و ما بر رهیم». به یاد می آوریم که ما نیز عن قریب به شهری غریب سفر خواهیم کرد. ایّام از دست رفته را فرایاد می آوریم و دریغ می خوریم که بی ما بسی روزگار گُل خواهد رویید و نوبهار خواهد شکفت، دوستان نیز با یکدیگر خواهند نشست ولی از ما اثری نخواهد بود.

اساسِ عالمِ مطلوب سعدی عدالت است و دادگستری، یا به تعبیر او «نگهبانیِ خلق و ترسِ خدای». به همین سبب نخستین و مهمترین باب کتاب خود را بدین موضوع اختصاص داده است.

جهانداری موافقِ شریعت مطلوبِ سعدی است و کشتن بدکاران را به فتوای شرع روا می داند. سعدی در جهانی که در بوستان تصویر کرده سیرۀ حکمرانی کسانی را می ستاید که همه به زیردستان می اندیشند.

سراسرِ بوستان سعدی از فروغ انسانیّت و ایثار و جوانمردی نورانی است و دلگشا. در این جا با اشخاصی روبه رو می شویم که توانسته اند بر خودخواهیِ خویش فایق آیند و به مطالبی برتر از «خود» و سودِ «خود» بیندیشند.

در عالَمِ بوستان همۀ افراد انسان با یکدیگر همدلی می ورزند و همدردی. در حقیقت آن کس که از این فضیلت بی بهره است شایستۀ این مدینۀ فاضله نیست. بوستان سعدی عالمِ انسانیّت و تسامح است به معنی کاملِ کلمه،
بی آن که این مفهوم عالی و شریف در مرز نژاد و رنگ و پیوند محصور بماند. اوج انسانیّت سعدی در این محبّت و شفقّتِ شامل است نسبت به هر چیز در عالَم حتّی اگر شخصی گمراه یا سگی وامانده و موری دانه کش باشد. چه قدر فرق است میان این عالَم با دنیای کسانی که میلیونها نفوس بشری را در دو جنگ بزرگ جهانی از میان می برند و داعیه دارِ فرهنگند و تمدّن جدید، حتّی جمعیّت حمایت حیوانات نیز به وجود آورده اند!

عبث نیست که سعدی را انسانی به معنیِ کامل کلمه خوانده اند و شاعرِ انسانیّت.

در سراسرِ بوستان عشق پرتوافکن است و موجب تلطیفِ روح و زندگی. عشقی به معنی عالی و عارفانه : از خود گذشتن و به دوست پیوستن، چنان که با وجود محبوب از هستیِ مُحبّ اثری نماند.⁷

 

شریعت در بوستان

در مقدّمه ی بوستان سعدی کمال یافتن انسان را به شرط تابعیّت کامل از شرع بیان داشته و گفته است :

 

طریقت در بوستان

سعدی در بوستان، همه جا از «طریقت» سخن می گوید و «طریقت» را در خدمت به خلق می داند و
می گوید :

  

 

 

مقامات در بوستان

مقامات ایستگاه هایی است از عبادات و مجاهدات و ریاضت ها، که در آنها بنده در پیشگاه خدا می ایستد و از همه می بُرَد تا بدو بپیوندد،¹¹ که مقامات عبارتند از :

الف) توبه :

در باب نهم بوستان که در مورد توبه و راه صواب است، سعدی از عنایت خداوند نسبت به بندگان خود سخن می گوید. درِ توبه در همه حال به روی آنان باز است تا آنجایی که بعد از سالهای دراز خواب غفلت به غفران حق
می توان چشم امید داشت. از به غنیمت داشتن دوران جوانی، از روزهای زودگذر و بی بازگشت عمر، از توبه و ندامت صمیمانه صدای سروربخش او گوشِ خوانندگان را می نوازد و خواب را در چشمان خفتگان می شکند.

 

 

 

ب) ورع :

مقام ورع عبارتست از دوری سالک از ستمگری های مردم، به حدّی که کسی را بر او دعوی نباشد. و آن آغاز زهد است.¹³

ورع آن است که از شبهت ها دست بدارد همچنان که ابراهیم ادهم گفت که ورع دست بداشتن همۀ شبهت ها است و دست به داشتن آنچه تو را به کار نیاید و آن ترکِ زیادت ها بود. شبلی گوید : «ورع آن است که از همه چیزها بپرهیزی به جز خدای».¹⁴

 

سعدی کسانی را که راه رضا و ورع را پیش گرفته اند، آزادگان نیک نام و افراد هوسباز را دزدان و رهزنان
می خواند :

 

ج) زهد :

مقام زهد : عبارتست از ترک دنیا، و بی اعتنایی و بی پروایی از دنیاپرستان. و زهد، در حرام واجب و در حلال فضیلت است.¹⁶

سعدی، زاهدانی را که کار را بر خود سخت و طاقت فرسا می گیرند با رندان بی بند و بار و پریشان بخت برابر می داند. انسانها را به زهد و پارسایی فرا می خواند امّا هرگز نباید به طاعت خود نازید و خود را از پیامبر (ص) برتر شمرد.

 

د) فقر :

کلمات فقیر و فقر و افتقار نیز از اصطلاحات صوفیان و عارفان است. فقر در لغت تنگدستی و ناداری است، و در اصطلاح فقیهان فقیر کسی را گویند که مال و خواستۀ او کمتر از حد نصابی باشد که زکات بر آن تعلّق بگیرد.

امّا فقر در پیش صوفیان مقامی شریف و بس والاست، و راستی را که ریشه و اساس این طریقت است، چه صوفیگری بی فقر و نیاز درونی کلمه یی پوچ و بی معنی است. به نظر این گروه، بنده جز خدا چیزی و کسی را قدرتمند و غنی و مالک نمی داند، بنابراین خود مالک چیزی نتواند شد، و چون به صفت مالکیّت و دارندگی متّصف نمی شود، به ناچار فقیر و درویش است. ادّعای توانگری و بی نیازی که بسیاری از غافلان و دنیاپرستان می کنند، دروغی غافلانه و فریبنده است. از این رو، پیروان، رهروان درویشی را به تجرید و خروج از مال و هر چه به دنیا پیوند دارد، وامی داشتند و از این راه، آنان را به بلند همّتی و شکیبایی در برابر مشکلات و ناملایمات خوگر می ساختند زیرا دون همّتان و فرومایگان که شب و روز در بند گردآوری مال و خواسته اند و اسیر شکم و جامۀ نرم و جایگاه و منزل خوش و آرام شده اند، مشغول به باطل اند و اگر روزی از دست برود، از هر درویشی بیچاره تر و نالان تر خواهند شد.

از سوی دیگر، مال و ثروت، سرمایۀ فتنه ها و سرچشمۀ جنگ ها و پیکارها و جدایی هاست. حرص بر جمع مال و ربودن و بر هم توختن زر و سیم، میان افراد بشر که از یک خانواده اند، در طول تاریخ بشریّت همواره جدایی و دشمنایگی افگنده و پدران را به ریختن خون پسران و اسیر کردن خواهران و بستگان برانگیخته است. خلاصه، مال رکن اصلی زندگانی مادّی است و سالک و راهرو باید به کمترین مایه از مال دنیا بسازد تا از آفات ثروت که یکی از آنها سنگدلی و غفلت از مردم و بی خبری از خداست، به دور ماند، و اگر بتواند که هر چه دارد بیفشاند و مانند دیوژن حکیم از مال دنیا هیچ با خود نگذارد، آزادتر و صوفی تر وعارف تر باشد.¹⁸

از نظر سعدی در بوستان «فقیر» به معنی درویش و نیازمند به حق است که مقتبس است از آیه ی شریفه ی «یا ایّهاالناسُ اَنتُم الفُقَراءُ اِلَی الله و اللهُ هُوَ الغَنیُّ الحَمید» (سوره ی فاطر، ایه ی 15)

«شما همه به خدا نیازمندید و خداست که بی نیاز و ستوده است»

چو می بگذرد مُلک و جاه و سریر              نبُـرد از جهـان دولـت الّا فقیـر¹⁹

دولت و خوشبختی فقیر در آن است که تنها به خدا بپردازد و فریفته تجمّل و جاه و جلال دنیوی نگردد.

سعدی در بوستان حکایتی را نقل می کند که پادشاهی که بیماری رشته او را همچون دوک لاغر نموده، از برکات انفاس پاک و دعای خالصانه ی پارسایی که در ظاهر لباس حقیر و مندرسی پوشیده امّا ضمیری توانگر و
بی نیاز از ظواهر دنیوی داشت، بهبود یافته و تندرستی خود را به دست آورده بود. البّته این فقیر منعم هنگامی دعای خود را سودمند می دانست که پادشاه ابتدا اسیران محتاج و دربند را آزاد نماید.

 

سعدی از بزرگان طریقت که به ظاهر فقیر و گدا می نمایند و در باطن به برکت حق، توانگر و پادشاهند و
بی نیاز حکایت دیگری نقل می کند و از شکیبایی و استقامت مردان راه در طلب حق سخن می گوید.

چنین نقل دارم ز مردانِ راه             فقیرانِ مُنعم، گدایان شاه ...²¹

هـ) صبر :

مقام صبر : عبارتست از تحمّل ناپسندیده ها و بلاها و از سر گذرانیدن آنها بدون شکوه، و اظهار بی نیازی با وجود در رسیدن نیازمندی؛ و آن بر دو نوع است : صبر بر آنچه خدا بدان امر کرده است، و صبر از آنچه خدا بازداشته و نهی کرده است.²²

سعدی صبر و شکیبایی را برای نیل به مراد و آرزو ضروری دانسته، بردباری را جهت فرج و گشایش کارها لازم می داند.

 

سعدی در حکایتی کوتاه از مرد سلیمی که بر جفای دیگران صبر می کند، چنین می گوید :

 

و) توکّل :

مقام توکّل : عبارتست از ترک و فروگذاشتن تدبیر نفس، و بریدن از قدرت و قوّت خود، و واگذاری همه چیز با خدا تا هر چه خواهد بکند.²⁵

از نظر سعدی بزرگان هرگز فریفته ی زور و زر خود نگشته، به جاه و مقام خود تکیه نمی کنند و همه ی نیروها را در ید قدرت لایزال حق می دانند و هیچ کس نباید مستظهر به اعمال خویش باشد. بلکه خداوندِ آن فعّال مایشاء است که «لا حولَ و لا قوّة الّا بالله».

 

حکایت کرکس با زَغَن و نیز داستان شاگرد منسوج باف به عنوان نمونه در این مورد بیان می شود که عارف هر قدرتی را از سوی حق می داند و به او توکّل می کند.

 

روح توکّلی که سعدی در انسان می دهد، تکیه گاهی است بزرگ در مصائب حیات. مثلاً از زبان زنی که طفلش دندان برآورده است به همسر ـ که در اندیشۀ نان و برگِ اوست ـ می گوید : «همان کس که دندان دهد نان دهد» و سعادت را منوط به بخشایش داور می داند نه فقط در چنگ و بازوی زورآور.²⁸

ز) رضا :

مقام رضا : عبارتست از آرام یافتن دل به احکام و دستورهای خدا، و موافقت آن به آنچه او پسندیده و برای او اختیار کرده است.²⁹

باب پنجم بوستان در مورد رضا و خرسندی است. با توجّه به آیه ی رَضیَ اللهُ عنهم و رضوا عنهُ (بخشی از
آیه ی 119 سوره ی مائده)، عارف راضی به رضای خداست و آنچه را که مورد پسند جانان است، می پسندد.

 

حکایتی از بوستان در مورد رضا به عنوان نمونه نقل می گردد.

 

 

 

احوال در بوستان

احوال عبارت از احساس هایی است که نفس سالک صوفی و روندۀ طریقت را پر می سازد، و آن به بخشش و عنایت خدایی است نه کسب بنده. مشهورترین آنها عبارتند از :

الف) قرب :

حال قرب : و آن تقرب سالک است به پروردگارش به وسیله طاعت و دوام ذکر در نهان و آشکار.³¹

داستان سلطان محمود و ایاز در بوستان به عنوان نمونه بیان می شود و هشداری است که خلعت دنیوی انسان را از تقرّب در بارگاه حق غافل نسازد.

 

ب) محبّت :

حال محبّت : و آن عبارتست از جایگزین شدن صفات محبوب در صفات محب و دوستدار، یعنی اینکه ذکر محبوب بر دل او غالب باشد.³³

باب سوّم بوستان در عشق و مستی و شور است که در این باب از عشق ناپایدار صوری و مجازی صحبت
می کند و به عشق حقیقی می کشاند. عشق عارفان ظاهر نیست بلکه آنان در بحر معنا غرقند و سعدی در توصیف عاشقان حقیقی چنین می سراید :

 

ج) خوف :

حال خوف : و آن عبارتست از ترس از عذاب در دنیا و آخرت؛ و آن در آغاز پناه بریدن از همه است و در انجام پناه دادن خود در سایۀ خداست.³⁵

سعدی در دیباچه بوستان در قسمت سبب نظم کتاب، بابهای بوستان را نام می برد و در ذکر باب اوّل
می گوید:

 

سعدی فرمان روایی را می پسندد که روی اخلاص بر درگاه خداوند نهد، روز، مردمان را حکم گذار باشد و شب خداوند را بنده ی حق گزار. زیرا معتقد است کسی که از طاعت خداوند سرنپیچد هیچ کس از حکم او گردن نخواهد پیچید. به عقیدۀ او اشخاص خداترس را بر مردم باید گماشت و به کسانی که مردم از آنان در رنج باشند کاری نباید سپرد.

 

 

 

د) رجا :

حال رجاء : و آن عبارتست از تعلّق و آویزش دل به محبوبی که در آینده به او توان رسید، به امید رحمت واسعۀ خدا، خواه با به دست آوردن سودی، یا به دفع زیانی.³⁷

در مناجاتِ سعدی اخلاصِ او را به خدای مظهرِ کمال و آفرینندۀ جهانِ مطلوب توان دید. این جا بندگان فروماندۀ نفسِ امّاره اند، از بندۀ خاکسار گناه سر می زند ولی به عفوِ خداوندگار امیدوارست. چون شاخۀ برهنه دست برمی آورد «که بی برگ از این بیش نتوان نشست». لحن سعدی آگنده از خضوع و ایمان و از زبان همۀ ما می گوید:

نیایش وی با خدایی است که مردی بت پرست را به مجردّ لحظه ای انتباه می بخشاید، و مدهوشی گنهکار نیز به درگاهِ او راه تواند داشت. سعدی در این مورد می گوید :

 

خدا به تعبیر سعدی، دوستی مهربان است، صمیمی و غم خوار، بخشنده و بزرگوار، امید بندگان و بسیار دوست داشتنی.

 

هـ) شوق :

حال شوق : و آن شوریدگی دل عاشق و دوستدار است در زمان ذکر محبوب و طلب دیدار او، و آن وابسته به اندازۀ محبّت است، و نیز بازداشتن اندامها از شهوت ها.³⁹

سعدی حالت شوق و شوریدگی را که به عاشق دست می دهد چنین می سراید :

 

و) مشاهده :

حال مشاهده : و آن سخن پیوستن و نزدیکی است، و آن وصلی است میان رؤیت عینی و رؤیت قلبی؛ یعنی محبوب را در دل چنان ببیند که گویی در برابر دیدگانش است.⁴¹

سعدی در باب عشق و مستی و شور از محبّت عاشق نسبت به معشوق سخن می گوید. معشوق در چشم و دل عاشق منزل دارد و عاشق در دل خود آن چنان مفتون جمال معشوق است که با حُسن صورت او کاری ندارد و با چشم دل او را می بیند.

 

ز) یقین :

حال یقین : و آن مکاشفه است، و خشنودی بنده بدانچه خدا او را قسمت کرده است؛ و یقین، پایۀ همه احوال است و پایان آنهاست.⁴³

از نظر سعدی یقین و اعتماد صافیِ جوینده ی حق پرده های تخیّل و گمان را خواهد درید و دیگر هیچ حجابی میان بنده و حق نخواهد ماند مگر سراپرده ی عفت الهی.

 

در حکایت روباه بی دست و پا و درویش، وقتی مرد درویش می بیند که روزی رسان، چگونه رزق روباه را
می دهد، یقین و ایمان قلبی چشم دلش را بینا کرده و تکیه و اعتماد به خدا می کند.

 

سعدی از خدا می خواهد که چراغ یقین را بر سر راهش قرار داده تا از بدیها دوری جوید.

 

مستحسنات متصوّفه

الف) خرقه :

خرقه یا مرقّعه عبارت است از لباس پشمی که در اثر فرسودن و پاره شدن وصله هایی بر آن زده باشند. صوفیّه خرقه را از بزرگ ترین شعارهای تصوّف دانسته اند. خرقه بر دو نوع است :

خرقه ارادت و خرقه تبرّک

و این خرقه نیز به تفصیل در کتب صوفیّه مورد بحث قرار گرفته است، چه از لحاظ منشأ اسلامی و چه از جهت آداب و رسوم مربوط به آن. در مواردی از قبیل حالت وجد به دستور شیخ این خرقه پاره می شد. خرقه جامه کردن یا پاره کردن در متون عرفانی به تفصیل مطرح شده است.⁴⁵

سعدی، راه صفا و تصفیه و پاک شدن از آلایش ها را در این می داند که نباید اهل تصوّف خرقه را جهت ریا و تظاهر بر تن کنند و پیشنهاد می کند که این خرقه را زیر قبا بپوشند تا از ریب و تزویر بری باشند.

 

سعدی در حکایتی از بوستان از صوفی خرقه پوش انتظار دارد که اصول شرع را رعایت کرده و کاری نکند که مورد طعن و سرزنش مردم قرار گیرد.

 

ب) سماع :

در میان صوفیّه، سماع به طریق آواز خواندن یک نفر و شنیدن دیگران یا سرود خواندن به اجتماع با دف و نی و نظایر آنها یا بدون ساز و همچنین با رقص و تواجد یا بدون رقص و وجد بالاخره به انواع و اقسام مختلف، متداول بوده و غالباً وجد با سماع توأم می شده است.⁴⁷

در باب سماع که آراء موافق و مخالف بسیار مبنی بر جواز و عدم جوازِ آن نقل شده، شیخ معتقد است هرگاه سماع متضّمن فسادی نباشد، محرّک شوق سالکان و موجب اصلاح و تکمیل آنان می باشد و دری از واردات غیبی بر دل آنان گشوده می شود.⁴⁸

سعدی در بوستان سماع را تنها نغمه های خوش و آوای نواگر نمی داند بلکه هر صدایی برای عاشق شوریده حال می تواند سماع باشد. آواز پای ستور، صدای بم یا زیر، آواز پر مگس و آواز دولاب، مرد سماع را به وجد و شور می آورد. او مرد سماع را شهوت پرست نمی داند بلکه او با شنیدن آواز خوش با وجد و سرور به سماع می پردازد. برای کسی که گوش دلش شنواست جهان وجود سراسر سماع و شور و وجد و حال است امّا کوردلان در نمی یابند. وقتی حُداء (آواز خوشی که ساربانان عرب می خوانند) در شتر تأثیر می کند پس اگر آواز خوش بر آدم تأثیری نداشته باشد او از حیوان هم کمتر است.

 

بیان بعضی اصطلاحات و افکار صوفیان و عارفان در بوستان

الف) راز و رمز :

عرفان با اشکال گوناگونش، در همۀ ادوار و در میان همۀ اقوام و ملل، با موضوع «اسرار و رموز» همراه بوده است.

این راز بودن از آنجا ناشی می شود که یافته های عرفانی «نگفتنی» اند. و این رمز از آنجا ضرورت پیدا می کند که اگر چیزی نیز بگویند باید با زبان اشاره باشد. این نگفتن به خاطر آن است که اوّلاً در طریقت، راز را نباید آشکار کرد. افشای راز، علاوه بر اینکه عارف را در معرض مخالفت و دشمنی عوام النّاس و متعصّبان قرار می دهد، از لحاظ قواعد طریقت نیز خطا و کفر است و موجب تنبیه و کیفر.⁵⁰

از نظر سعدی رهرو طریقت که محرم راز است مبادا که اسرار و رموز مکتب طریقت را در اختیار بیگانگانی قرار دهد که شایستگی دریافت آنها را نداشته باشند. حفظ اسرار از واجبات طریقت و افشای اسرار خروج از محرمیّت است.

 

ب) وقت :

در اصطلاح صوفیان یعنی «زمانِ حال (میانۀ ماضی و مستقل) و نیز واردی است از خداوند که به سالک پیوندد و او را از گذشته و آینده فارغ گرداند».

سعدی با اشاره به حدیث نبوی وقت را شمشیر قاطعی می داند که اگر آن را با اطاعت و عبادت نبُرند او با گذشتش رشته ی زندگی را می بُرد و باید از لحظات زندگی در کسب کمالات استفاده نمود.

 

سعدی در گلستان می گوید :

 

و نیز می گوید : «وقتی ... چنین بود که به جبرئیل و میکائیل نپرداختی، و دیگر وقت با حفصه و زینب درساختی ...»

و به قول آن عارف راستین

 

ج) واردات :

واردات آن معانی که بدون تفکّرِ بنده بر دل او وارد شود.

از نظر سعدی واردات همان فیض های الهی است که بر دل مستان حق وارد شده و او بر تمامی ماسِوی  الله سرِ دست می افشاند و آنان را ترک می گوید. در این مورد حکایتی نقل می کند که جوانی شیرین لب با نواختن نی همه را به شور و وجد می افکند. پدرش به واسطه تعصّب نی را در آتش می سوزاند امّا هنگامی که در شبی به آواز خوش نی فرزندش گوش می دهد پریشان و مدهوش می شود و عرق ریزان می گوید این بار نی مرا در آتش خود سوزاند و این فیض های الهی است که دل شوریدگان را به شور و شوق می آورد.

 

د) مبارزه با نفس امّاره و هواهای نفسانی :

ا

این مسئله نیز در قرآن کریم و احادیث و اخبار بارها مورد تأکید قرار گرفته است. در این باره به دو حدیث معروف اشاره می کنیم : یکی آنکه پیغمبر اکرم (ص) می فرماید : «اَعدی عَدوِّکَ نَفسُک» و دوّم آنکه از علی (ع) روایت شده که حضرت رسول (ص) جماعتی را به جنگی فرستاد که هنگام بازگشت به آنان فرمود : مرحبا به قومی که جهاد اصغر را انجام داده و جهاد اکبرشان در پیش است. گفتند : جهاد اکبر چیست؟ فرمود : جهاد با نفس است.⁵⁵

سعدی انسانها را به مبارزه با سگ نفس فرا می خواند و سلطه ی نفس امّاره بر دل انسانها را موجب ذلّت و خواری می داند. او نفس سرکش را به کُرّه ی توسن تشبیه کرده که باید او را رام کرد.

 

در باب ششم حکایتی در مورد انسان طمع کاری نقل می کند که در برابر خوارزمشاه تعظیم می کند و مورد سرزنش پسرش قرار می گیرد که به پدر اعتراض می کند که مگر نگفتی قبله سمت راه حجازست؟ پس چرا امروز به سوی دیگری نماز خواندی؟

 

هـ) قضا و قَدَر :

قضا و قدر حکم حق است به آنچه می آید، بر احسن نظام، و عبارت از حکم الهی است در اعیان موجودات بر آن نحو که هست، و قضا، امر اجمالی است و قدر تفصیل آن... .⁵⁸

سعدی کلید قضا و قدر را در دست خداوند توانای مطلق می داند. تیر قضا و قدر هر وقت از کمان اراده ی الهی بیرون جهد، کسی را قدرت مقابله با آن نیست.

 

سعدی در حکایتی از باب هشتم (در شُکر بر عافیت) از فقیهی مغرور سخن می گوید که بر افتاده ای مست گذشت و از روی غرور به او التفاتی ننمود. جوان مست به او هشدار می دهد که این دست تقدیر بوده که سرنوشتِ تو، به مسجد و سرنوشت دیگری به کنشت ختم شده است.

 

در حکایتی از باب پنجم از تیرانداز اردبیلی که تیر با پیکان دوشاخه را از پیل می گذراند و در مبارزه ای اسیر یک نمدپوش می شود، نقل می کند که آن تیرانداز در حالی که خون گریه می کند در پاسخ خدمت کاری که سؤال می کند تو که آهن را با ناوک سوراخ می کردی چگونه اسیر یک نمدپوش شدی؟ می گوید :

 

سعدی در مورد سابقه ی حکم ازل و توفیق خیر چنین می سراید :

 

حکایت گفتگوی شتربچّه با مادر در مورد قضا و حکم ازلی حق در باب پنجم بوستان نشانه ی تسلیم در برابر سرنوشت است.

 

و) فنای موجودات در معرض وجود باری تعالی :

از نظر سعدی هستی تمامی کاینات در برابر هستی مطلق هیچ است و جز خدا هیچ نیست و همه چیز کمتر از آن است که با هستیش نام هستی برند.

 

 

حکایت کرم شب تاب و سؤال کردن از او که چرا در روز ناپیدایی و پاسخ او :

 

ز) همّت :

همّت، توجّه قلب است با تمام قوی روحانی خود به جانب حق، برای حصول کمال برای خود یا برای دیگری.⁶¹

از نظر سعدی در بوستان همّت آن است که مردان خدا از راه دل و به مدد دعا قدرت خود را نشان می دهند و جلوی بدی را می گیرند.

 

ح) اَبدال :

ابدال جمع بَدَل یا بَدیل و بِدل. عدّه ای معیّن (هفت یا هفتاد) از مردان خدا که صوفیان معتقد بودند جهان به آنان برپاست و چون یکی از ایشان بمیرد خدا دیگری را به جای وی اختیار می کند تا عددشان ثابت بماند.

از نظر سعدی ابدال دارای کرامت هایی هستند که می توانند در آب و آتش روند امّا اهل ادّعا و ظاهر این حقیقت را قبول ندارند.

سعدی در باب سوّم در مورد کرامت یکی از ابدال حکایتی نقل می کند.

 

ط) نکات سودمند و برجستۀ تصوّف :

پاره ای از این نکات سودمند عبارتند از :

احترام به انسانیّت، انتخاب و گزینش هر اندیشه و کار نیک از هر کس، تعلیم وارستگی و آزادگی، تعلیم صفا و بی ریایی و دفع ظاهرپرستی، دعوت به اجتماع و تعاون و ایثار و مبارزه با ظلم و تفرعن، دلالت عملی مردم به حق و حقیقت، تعلیم عشق و محبّت و القاء ایمان، ترس دادن فرمان روایان و بزرگان از عواقب ستمگری، منع مال پرستی
و ... .⁶⁴

آرمان شهری که سعدی در گستره ی بوستان می سازد سراسر صفا، صداقت، صمیمیّت، ایثار، وارستگی، انسانیّت، ستم ستیزی، سرور و مستی، خرسندی، سماع و صدای خوش، صلاح و راستی، سِتر اسرار، ستیزه با فساد، صبر، سابقه و صدور حکم ازل، تسلیم حق، دستگیری مستمندان، خودسازی، ستیزه با سگ نفس، ستیزه با
زرق سجّادگان تسبیح گوی سیه کار (که ای زرق سجّاده ی زرق پوش، سیهکار دنیا خر دین فروش)، صلح و سِلم، صدق و سوز، صافی دل صادق نفس، سبکبار (سبکبار مردم سبک تر روند)، سپاسِ حق، سخن سنجی، خواستار سعادت و دوستکامی انسان ها، رسیدگی به حال خستگان، زیردستان، مستمندان و مسکینان، ترس از سوز دل ستمدیدگان، دوستی دوستداران (مده بوسه بر دست من دوست وار، برو دوستداران من دوست دار)، رستگاری، تساهل و تسامح (یکی را که عقل است و فرهنگ و رای، گرش پای عصمت بخیزد ز جای – به یک خُرده مپسند بر وی جفا، بزرگان چه گفتند؟ خُذ ما صفا ⁶⁵)، مستوری، غمگساری، دستگیری و مسکین نوازی، صواب و احسان، کوس رسوایی دیگران را به صدا در نیاوردن، سنگر گرفتن در مقابله با سنگدلان، آسیب در بسیار سختی، سلامت در سکوت، منع پوستین دری (غیبت) و ...

بر روی هم جهانی که سعدی در بوستان می جوید عالَمِ ایمان به خداست و نیکی و صفا، راستی و پاکی، روشنی و حقیقت. این جهان برای ما آرزو و تصویری می آفریند از عالَم، چنان که باید باشد، و در دلها این شوق را پدید می آورد که در راهِ ساختنِ جهانی بهتر و انسانی تر باید کوشید.

مدینۀ فاضلۀ سعدی در بوستان، شاعری را نشان می دهد که بسیار پیشروتر از عصرِ خود بوده و چنان
می اندیشیده که خیلی از افکار او مورد قبول بشریّت در روزگار ماست. بی سبب نیست که در قرن هیجدهم در مغرب زمین برخی از اشعار او را از نظر مفاهیم عالی انسانی بسیار ستوده اند و نیز در اروپا از وی به عنوان شاعری جهانی یاد می کنند. ⁶⁶

 

نتیجه

من ا... التّوفیق زهرا خلفی ـ عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول

با بیان ناقص و الکن خود چگونه می توان از کتابی پر مغز که هدایت گر انسان ها به بوستان برین است، سخن گفت؟ تأمّلات عارفانه ی سعدی که در ورای هر چیز نکته ای نهفته و عبرتی انگیخته می بیند بدیع و بی نظیر است. بوستان، اقیانوسی سترگ است که با سباحت در آن انسان از هوسها و هواجس شسته و به ساحل سعادت می رسد. سیاحت در بوستان سیّاحان را از سر گرانی ها و وسوسه های نفس رهانیده به سمت و سوی انسانیّت و انسان دوستی سوق می دهد. اندیشه ی عرفانی سعدی در بوستان، سنگر مستحکمی در برابر سودجویی ها و سوداهای
بی اساس است که حاصلی جز حسرت و افسوس برای انسان ندارد. دلسوزیهای سعدی، نصایح و صلاح اندیشی او، چشم های بی سو را سرمه ی بصیرت می بخشد و انسان را سپیدرو و سرافراز و رستگار در برابر صمد سبحان قرار می دهد.

 

     

پانوشت ها

1-     ذکر جمیل سعدی، صص 294، 295

2-     متن کامل دیوان شیخ اجلّ سعدی شیرازی، ص 24

3-     مقدّمه ای بر مبانی عرفان و تصوّف، صص 152، 154، 155، 129، 130

4-     ذکر جمیل سعدی، ص 295

5-     مقدّمه ای بر عرفان و تصوّف، صص 156، 157

6-      ذکر جمیل سعدی، صص 296 تا 299

7-     بوستان سعدی، صص 17 تا 20، 23 تا 25، 28

8-     همان کتاب، ص 35

9-     مقدّمه ای بر مبانی عرفان و تصوّف، ص 155

10-  بوستان سعدی، ص 41

11-  شناخت عرفان و عارف ایرانی، ص 179

12-  بوستان سعدی، صص 182 تا 184، 186، 189 تا 194

13-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 179

14-  مقدّمه ای بر مبانی عرفان و تصوّف، ص 22

15-  بوستان سعدی، ص 153

16-   شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 180

17-  بوستان سعدی، ص 118

18-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، صص 71 و 72

19-  بوستان سعدی، ص 55

20-  همان کتاب، ص 64

21-  همان کتاب، ص 105

22-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 180

23-  بوستان سعدی، ص 105

24-  همان کتاب، ص 132

25-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 180

26-   بوستان سعدی، ص 116

27-  همان کتاب، ص 141

28-  همان کتاب، ص 19

29-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 180

30-  بوستان سعدی، صص 142، 136، 140

31-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 180

32-  بوستان سعدی، ص 108

33-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 180

34-  بوستان سعدی، صص 101، 108

35-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 181

36-   بوستان سعدی، صص 37، 42 تا 44

37-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 181

38-  بوستان سعدی، صص 18، 19، 199

39-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 181

40-  بوستان سعدی، صص 112، 100، 113

41-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 181

42-  بوستان سعدی، ص 101

43-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 181

44-  بوستان سعدی، صص 35، 88، 197

45-  عرفان نظری، صص 56 و 57

46-   بوستان سعدی، صص 55، 112، 143، 158

47-  عرفان نظری، ص 57

48-  ذکر جمیل سعدی، ص 299

49-  بوستان سعدی، صص 111 و 112

50-  پژوهشی در نسبت : دین و عرفان، ص 23

51-  بوستان سعدی، ص 35

52-  همان کتاب، صص 321، 185

53-  شناخت عرفان و عارفان ایرانی، ص 151

54-  بوستان سعدی، صص 318، 112

55-  عرفان نظری، ص 118

56-   بوستان سعدی، صص 145 تا 147

57-  همان کتاب، ص 146

58-  مقدّمه ای بر مبانی عرفان و تصوّف، ص 267

59-  بوستان سعدی، صص 267، 181، 171، 176، 139، 177، 141، 142

60-   همان کتاب، صص 109، 110

61-   مقدّمه ای بر مبانی عرفان و تصوّف، ص 268

62-   بوستان سعدی، صص 78، 121، 150

63-   همان کتاب، ص 311، 109، 149

64-   فلسفۀ عرفان، بخش هایی از صص 155 تا 164

65-   بوستان سعدی، ص 169

66-   همان کتاب، ص 30

 

 

 

منابع و مآخذ

1-     بوستان سعدی (سعدی نامه)، غلامحسین یوسفی، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، چاپ دوّم، بهمن ماه 1363 هـ.ش، تهران

2-     پژوهشی در نسبت : دین و عرفان، سیّد یحیی یثربی، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ اندیشه ی اسلامی، چاپ سوّم، 1386

3-     ذکر جمیل سعدی، جلد اوّل، کمیسیون ملّی یونسکو- ایران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ سوّم، پاییز 1369

4-     شناخت عرفان و عارفان ایرانی، علی اصغر حلبی، انتشارات زوّار، چاپ پنجم، زمستان 1386

5-     عرفان نظری، سیّد یحیی یثربی، بوستان کتاب قم، چاپ پنجم، 1384

6-      فلسفه ی عرفان، سیّد یحیی یثربی، بوستان کتاب قم، چاپ پنجم، 1382

7-     متن کامل دیوان شیخ اجلّ سعدی شیرازی، محمّدعلی فروغی، نشر معرفت، 1340

8-   مقدّمه ای بر مبانی عرفان و تصوّف، سیّد ضیاءالدّین سجّادی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، چاپ ششم، زمستان 1372

نظرات شما عزیزان:

:: موضوعات مرتبط: مقالات ، عرفان سعدی در بوستان، ،
:: برچسب‌ها: عرفان سعدی در بوستان,